Drewniana architektura regionalna na Podkarpaciu
potrzeba utrzymania regionalizmu
jako narzędzia kultury i gospodarki
na przykładzie wsi Lubatowa w woj. Podkarpackim

Wstęp

Od wielu dekad można zauważyć trend znikania architektury regionalnej
z krajobrazów miast i wsi. W planowaniu przestrzennym nie bierze się pod uwagę wartości regionalnej formy ani w zakresie kształtu, ani detalu architektonicznego, który od dłuższego czasu nie jest w ogóle wykorzystywany w formie klasycznej. Kanony architektury wykształtowane przez tysiąclecia kształtowania się kultury europejskiej zostały w XX wieku zarzucone na rzecz stylu technicznego, który w Europie Zachodniej posługuje się jeszcze elementami ozdobnymi, a w naszym kraju sprowadza się do odarcia budynków ze wszelkich „niepotrzebnych” ozdób. Architektura współczesnego miasteczka staje się co prawda coraz bardziej estetyczna. Można powiedzieć, że jest coraz lepiej uporządkowana przestrzennie, jednocześnie stylistycznie ulegając ujednoliceniu na terenie całego kraju. Te same domy, które spotykamy na Podkarpaciu budowane są na Podhalu czy też na Pomorzu.

Rysunek 1. Wizja artystyczna pierwszej Komory Celnej w Dukli z okresu XVII wieku (Rys. autor 2017r.).

Czy stan rzeczy polegający na przemijaniu indywidualnego wyrazu zespołów zabudowy w architekturze małomiasteczkowej i wiejskiej należy uznać za pożądany, postaram się w tym artykule przeanalizować na przykładzie budownictwa regionalnego miejscowości Lubatowa w województwie Podkarpackim.

Historia w pigułce

Historia miejscowości Lubatowa ginie w mrokach dziejów, których nie opisało pióro kronikarza. Na podstawie analogii z pobliskimi Jaśliskami możemy przypuszczać, że odnotowana w archiwaliach data lokowana w początkach XIV wieku nie jest równoznaczna z powstaniem tej miejscowości, ale stwierdza fakt, że w tym okresie funkcjonuje już w miejscu dzisiejszej miejscowości wieś królewska. Kiedy powstała i czym była? Należałoby na to pytanie odpowiedzieć na podstawie gruntownych
i drobiazgowych badań, których do tej pory nikt nie prowadził, ani w formie profesjonalnej, pełnej kwerendy materiałów bibliograficznych, ani kosztownych
i pracochłonnych badań archeologicznych. Nie było takiej potrzeby, czy po prostu lokalnej społeczności nie stać na podjęcie takiego wysiłku?

Rysunek 2. Wizja artystyczna drewnianego kościoła w Lubatowej z 1529 roku, rozebranego w roku 1921 (Rys. autor na podstawie dokumentacji fotograficznej 2017 r.)

Dostępne fakty historyczne łączą rozkwit wsi z przynależnością do majątku biskupów przemyskich z centrum w Jaśliskach. Zachowało się sporo materiałów potwierdzających zmiany własnościowe i strukturalne wsi od XIV przez XV wiek, nie wiadomo za to czy wieś padła łupem tragicznego w skutkach najazdu węgierskiego z końca XV wieku. Najazd ten zmienił oblicze takich podkarpackich miejscowości jak Jaśliska, Dukla czy Jasło. Skala zniszczeń wymusiła decyzje o rekonstrukcji układu zabudowy[1] w nowoczesnej formie urbanistycznej, która zachowała się do dziś. Funkcjonujące zabytkowe piwnice są dziś bezpośrednim świadectwem dawnej świetności regionu z okresu stabilizacji i rozkwitu związanego z działaniem szlaków handlowych na Węgry[2]. O tym samym nie możemy mówić w Lubatowej, która jako wieś nie posiadała sprecyzowanego układu urbanistycznego. Można identyfikować jej typ z układem łańcuchowym opisanym przez prof. Jerzego Czajkowskiego w książce „Budownictwo ludowe Podkarpacia”[3]. Widoczna na mapie Miega z drugiej połowy XVIII wieku wieś jest rozrzucona wzdłuż traktów komunikacyjnych. Niestety mapa nie przynosi informacji o wcześniejszej zabudowie, z okresu gdy Lubatowa wchodziła w skład majątku biskupiego. Nieliczne już kamienne piwniczki nie dają również odpowiedzi na pytanie jak głęboko wstecz sięgają korzenie obecnych zabudowań. Takie same w formie architektonicznej i konstrukcji piwniczki budowane były z identycznych materiałów przed wiekami i współcześnie. Bez badań archeologicznych trudno określić prawdziwy wiek zachowanych komór piwnicznych. Trzeba zwrócić uwagę, że w dzisiejszej dobie regres dawnego budownictwa postępuje coraz szybciej i zostało bardzo mało czasu na działania dokumentujące zachowane i użytkowane jeszcze pomniki naszego wiejskiego dziedzictwa budowlanego.

Rysunek 3. Wizja artystyczna Starej Szkoły w Lubatowej (rys. autor na podstawie dokumentacji fotograficznej i wizji lokalnej w terenie 2017 r.).

Lubatowa ma długą tradycję i wielki bagaż opowieści o historycznych wydarzeniach, jakie rozgrywały się na przestrzeni wieków w jej progach. Może opowiedzieć o ostatni zrywie I Rzeczypospolitej– Konfederacji Barskiej, która wycisnęła piętno na jej architektonicznym krajobrazie. Walki toczone w obrębie wsi i jej okolicach musiały znacząco zmienić jej krajobraz. Obie wielkie wojny XX wieku nie oszczędziły Lubatowej. Wieś została uhonorowana zbudowanym przy drodze z Lubatówki, Krzyżem Walecznych, przyznanym za udział w walkach
i ofiary poniesione przez mieszkańców w czasie II Wojny Światowej[4].

Ukształtowanie naturalne i układ urbanistyczny

Poza wartościami historycznymi Lubatowa położona nad rzeką Lubatówką ma interesujące ukształtowanie geograficzne. Wijąca się rzeka i strome stoki wysokich gór otaczających wieś czynią jej krajobraz niepowtarzalnym i bardziej pasującym do Podhala niż Beskidu Niskiego. Zamknięta w kotlinie górskiej wieś zachowała niezwykły charakter, dzieląc się na szereg ukrytych za lasami przysiółków położonych na stokach wzniesień, znacznie wyżej niż leżące w dolinie centrum wsi.

Rysunek 4. Wizja artystyczna rekonstrukcji dawnej zabudowy wiejskiej Lubatowej dopasowanej do ukształtowanie terenu (
rys. autor na podstawie dokumentacji fotograficznej
i mapy katastralnej z 1851 r., 2017 r.).

Właśnie w tych przysiółkach zachowały się najcenniejsze, architektoniczne przykłady zabudowy regionalnej tych okolic, włącznie z unikatową już zamieszkaną chałupą krytą strzechą. W przysiółkach zachowały się również rzadko spotykane na tych terenach zagrody wielobudynkowe, przez mieszkańców określane jako „chałupy ruskie”. Znaczące różnice między budownictwem mieszkaniowym centrum wsi i przysiółków zaczęły się pojawiać w okresie drugiej połowy XIX wieku, gdy coraz więcej mieszkańców Lubatowej znajdowało pracę przy wydobyciu ropy naftowej. Część z nich docierała do krajów na innych kontynentach poszerzając światopogląd i przynosząc nowe trendy w budownictwie. Centrum wsi zmieniała się pod wpływem nowych możliwości dość szybko, za to czas zatrzymał się w przysiółkach na wiele lat zachowując w układzie zabudowy przeważający udział rolniczych zabudowań drewnianych. Właśnie te nieliczne już ocalałe zagrody rolnicze mogą przeistoczyć się w gospodarstwa agroturystyczne bazujące na zamierającej naturalnej produkcji rolnej i wartości widoków jakie roztaczają się ze stoków lubatowskich gór.

Rysunek 5. Wizja artystyczna młyna w Lubatowej w Dolnej Wsi wg wizji lokalnej w terenie i szczątkowej dokumentacji fotograficznej
(rys. autor 2017 r.).

Pomysły na przyszłość

Wydaje się dziś uzasadnione twierdzenie, że już najwyższy czas, by spróbować zachować ten niepowtarzalny krajobraz kulturowy jednej z podkarpackich wsi i nadać nowe znaczenie nielicznym już oryginalnym świadectwom dawnej szkoły budownictwa. Można pokusić się o próbę zorganizowania konkursu na projekty architektoniczne mogące zachować znakomicie dopasowane do warunków klimatycznych proporcje i detal odchodzącej karpackiej architektury. Gdyby udało się utrzymać charakter zabudowań przysiółków Lubatowej, lokalna społeczność mogłaby wykorzystać zasoby przyrodnicze do rozwinięcia nowej gałęzi gospodarki miejscowości, uaktywniając nieliczne dziś ośrodki turystyczne w okolicy.

Rysunek 6. Wizja artystyczna pierwotnej zagrody wielobudynkowej w Lubatowej oparta na analizie mapy katastralnej z połowy XIX wieku (rys. autor 2017 r.).

Sprzyjające uwarunkowania przyrodnicze i kulturowe pozwalające na połączenie Lubatowej malowniczymi szlakami górskimi z takimi miejscowościami jak Iwonicz Zdrój, Dukla czy Rogi, posiadającymi wiele zabytków i atrakcji turystycznych, mogą przyczynić się w połączniu z naturalnym rolnictwem funkcjonującym w miejscowości i jej okolicach do rozwinięcia turystyki osadzonej w realiach wspomnianej powyżej bazy lokalowej w przysiółkach. Możliwe jest również rozbudowanie oferty turystycznych atrakcji w dolinie stanowiącej centrum wsi oraz w bliskiej, siostrzanej Lubatówce.

Rysunek 7. Fotografia jednej z najstarszych chałup wiejskich w Lubatowej pokrytej dachem ze strzechy (fot. autor 2017 r.).

W przeciwieństwie do większych okolicznych miejscowości Lubatowa, Lubatówka i pobliska wieś Równe zachowały jeszcze na tyle duży zasób drewnianej architektury regionalnej, że przy odpowiedniej gospodarce przestrzennej mogą stać się żyjącym „skansenem” architektonicznym porównywanym z takimi miejscowościami jak podhalański Chochołów, gdzie zasoby tradycyjnej architektury wcale nie są większe niż w karpackich wsiach, ale jego położenie na szlaku w Tatry uczyniło z niego ważny punkt na mapie turystycznej i kulturowej kraju.

Rysunek 8. Wizja artystyczna możliwego pierwotnego wyglądu chałupy wiejskiej z Lubatowej w okresie końca XIX wieku (rys. autor 2017 r.).

Jak już wspomniano jest to ostatni moment by dziedzictwo architektury Beskidu Niskiego zachować w oryginalnych siedliskach, zapobiegając postępującej w zastraszającym tempie degradacji naturalnego jeszcze we fragmentach krajobrazu podkarpackiej wsi, który przy zachowaniu oryginalnego kolorytu może stanowić ważny czynnik podnoszący atrakcyjność naszych stron dla odwiedzjących je turystów, na równi z walorami górskiego, dzikiego krajobrazu naturalnego.

Jako przykład działań zmierzających do zachowania dziedzictwa historycznego wsi Lubatowa w materii architektonicznej jest próba analizy ostatniej zachowanej w Lubatowej chałupy krytej strzechą (nie jest to najstarszy dom drewniany w tej miejscowości, ale ostatni, który bez większych zmian zachował pierwotną formę). Analiza polegała na próbie odczytania jej pierwotnego wyglądu, i odtworzenia oryginalnego układu funkcjonalnego oraz zaadaptowaniu podstawowych form do wymogów techniczno-funkcjonalnych stawianych współczesnemu budownictwu jednorodzinnemu.

Rysunek 9. Koncepcja współczesnej architektury wzorowanej na wcześniejszym budownictwie Lubatowej
(rys. autor 2017 r.).

Wydaje się, że zachowanie podstawowych parametrów gabarytowych nie stanowi problemu. Utrzymanie drewnianej konstrukcji z użyciem współczesnych materiałów termoizolacyjnych przy zastosowaniu elementów systemu budownictwa inteligentnego może dać w efekcie niezwykłą, zachowawczą formę architektoniczną i nieosiągalne dla tzw. tradycyjnego budownictwa murowanego ekonomiczne i klimatyczne walory użytkowe.

Podsumowanie rozważań

Reasumując podjęte rozważania, należy przyjąć, że nie jest jeszcze za późno na podjęcie wysiłków dokumentujących odziedziczone po wiekach tradycyjne budownictwo podkarpackich wsi. Co więcej wprowadzenie do obecnego krajobrazu architektonicznego tradycyjnych form w nowoczesnej zabudowie jednorodzinnej i turystycznej jest ze względów gospodarczych bardzo potrzebne. Odmienność stylistyczna wizerunku wsi podkarpackiej może znacząco podnieść walory turystyczne naszych okolic i przyczynić się do aktywizacji lokalnych społeczności. Aktywizacji w zakresie zachowania lokalnych wartości kulturowych wynikających z historii regionu, jak i w płaszczyźnie utrzymania wiekowego dorobku technicznego i stylistycznego budownictwa regionalnego od wieków wpisującego się w sposób naturalny w krajobraz gór i lasów Beskidu Niskiego. W przeciwieństwie do zatłoczonych i zdegradowanych współczesną bezstylową zabudową miejscowości uzdrowiskowych, Lubatowa, Lubatówka i Równe mogą stać się w przyszłości ostoją naturalnego i zdrowotnego wypoczynku w czystych górskich okolicach.

Rysunek 10. Fotografia jednego z zapomnianych, ukrytych w zaroślach domów regionalnych w Lubatowej (fot. autor 2017 r.).

Bibliografia:

Zin W., Typy i formy w polskiej architekturze drewnianej, Kraków 1956
1. Tłoczek I., Chałupy polskie, Arkady, Warszawa 1958
1. Tłoczek I., Dom mieszkalny na polskiej wsi, Warszawa 1985
1. Tłoczek I., Polskie budownictwo drewniane, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1980
1. Szymanowicz-Gwizdż A., Drewniane budownictwo mieszkalne
  i gospodarcze wsi Górnego Śląska, Widomości konserwatorskie, 13/2003
1. Pawlicki M. B., Orawa – architektoniczna rodzimość regionu jako oznaka małej ojczyzny – wspomnienia z połowy XX wieku, Kraków 1998
1. Patoczka P. Stan zachowania świeckiego budownictwa drewnianego
  w województwie Podkarpackim, wyd. Pro Carpathia, Rzeszów 2015
1. Drożdż-Szczybura M., Zagroda okólna jako jedna z form przestrzennych tradycyjnej zagrody wiejskiej, Architektura, Monografia nr 273, Kraków 2000
1. Ciołek G., Regionalizm w budownictwie wiejskim w Polsce, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 1984
1. Czajkowski J., Budownictwo ludowe Podkarpacia, Sanok 1977